आमच्याबद्दल
वंजारी समाजाचा इतिहास
वंजारी समाज हा भारत, महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, छत्तीसगड, राजस्थान, हरियाणा, पंजाब, जम्मू आणि काश्मीरमधील एक प्रमुख क्षत्रिय भटका समाज आहे.
भारतामध्ये विविध राज्यांतील सर्व समाजांमध्ये मिसळणारा शेतकरी खेडूत समाज दुर्लक्षित राहिला आहे. यामुळे आज आरक्षणामुळे जो समाज बांधला जात आहे तो समाज क्षत्रिय असूनही इतर क्षत्रियांना मान मिळत नाही.
वंजारी समाज हा क्षत्रिय वंशाचा पण देशभर फिरणारा एक मजबूत आणि कडवा लढाऊ गट आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या औरंगजेबाच्या महाराष्ट्र भेटीच्या वेळी आणि कडवी लढाईची भावना आहे. तसेच आई जिजाऊ माँ साहेबांच्या माहेरगाव शिंदखेड राजा परिसरातील हजारो तरुण वंजारी मावळे शिवाजी महाराजांच्या सैन्यात सहभागी झाले होते. राजस्थानातही जेव्हा महाराणा प्रताप दिल्लीच्या पातशाहाशी एकटे लढत होते तेव्हा तोच वंजारी समाज तिथे आपल्या शौर्याचा इतिहास रचत होता कारण महाराणा प्रतापांचे सरदार मल्ल आणि फत्ता वंजारी हे निष्ठेने लढत होते आणि उदयपूरच्या किल्ल्यावर त्यांची समाधी आजही उभी आहे. वंजारी वंशाच्या क्षत्रिय असलेल्या महाराणी दुर्गावतीने संपूर्ण भारतातील विविध राजांना दारूगोळा आणि मीठ, मसाले आणि इतर अन्नधान्ये पुरवण्यासाठी दहा लाख बैलांचा वापर केला. क्षत्रिय वंशाचा पण देशभर भटकणारा वंजारी समाज धुरिणांनी भटक्या समाजाच्या रूपात बाजूला सारला आणि काळाच्या ओघात आपली मूळ ओळख विसरून उपेक्षित समाज म्हणून पुढे जात राहिला. आणि आजही दुर्लक्षित आहे
आज मालवाहू गाड्या, ट्रक, विमाने यामुळे मालवाहतूक खूप वेगवान झाली आहे. मालवाहतूक हा जगातील सर्वात मोठा उद्योग बनला आहे. पण या साधनांचा शोध लागण्यापूर्वी महाराष्ट्रात मोठा मालवाहतूक करणारा समुदाय होता ज्यांना आपण वंजारी म्हणतो. 'वंजारी' या शब्दाचे भाषांतर 'वंजारी' या शब्दात झाले आहे असे दिसते. या सुरुवातीच्या मालवाहतूकदारांचा इतिहास... मालवाहतूकदारांचा इतिहास प्राचीन असला तरी तो मानवी जीवनासाठी तितकाच उपकारक ठरला आहे.
प्राचीन भारतात अनेक जंगले होती. बैलगाड्या जाऊ शकतील असे फारसे रस्तेही नव्हते. भारत हा खंडित देश आहे. भूगोलही विचित्र आहे. प्रचंड पर्वत. अभेद्य नद्यांची ट्रेन. नाणेघाटासारखे घाट, जे वाहतुकीसाठी क्वचितच वापरले जातात... पण ते बैलगाड्यांसाठी अयोग्य आहेत. बरं, एका राज्यातील मालाच्या/व्यापारींसाठी दुसऱ्या राज्यातील नागरिकांसाठी वाहतूक व्यवस्था हवी होती. सिंधू संस्कृतीच्या काळापासून भारतात नैसर्गिक ते कृत्रिम बंदरे बांधली जात होती. या बंदरांतून मालाची निर्यात तसेच आयातही होत असे. हे आयात-निर्यात कार्य देशातील इच्छित स्थळी आयात माल पोहोचवण्याची सुविधा नसती तर जवळपास अशक्यच होते.
त्यावेळी सुविधांचा पूर्ण अभाव पाहता ही गरज भागवण्यासाठी समाजातील विविध घटक पुढे आले. बैलगाड्यांचा वापर होत नसल्याने मोठ्या प्रमाणात मालवाहतुकीसाठी बैलांचा वापर होऊ लागला. कापड, धान्य, मीठ, मसाले, सैन्यासाठी लागणारा दारूगोळा शिस्तीत बैलांवर बसवून वेगवेगळ्या ठिकाणी पोहोचवला जात असे. तेथून माल भरून आणणे सुरू झाले. त्याच वेळी वंजारी स्वतः व्यापार करत होते.
आजचे घाट, रस्ते हे मूळ वंजारी मार्गांवर बांधलेले आहेत. प्रत्येक वंजारी कुटुंब या मार्गांवर शेकडो बैल वाहून नेत असे. वाटेत चोर-दरोडेखोरांच्या घटना वारंवार घडत असल्याने मूळ क्षत्रिय योद्धा वंजारी समाज प्रतिकारासाठी सज्ज होता. मूळ व्यवसाय भटक्यांचा असल्याने आणि विविध जाती-जमातींशी, अगदी परदेशी व्यापार्‍यांशीही सतत संपर्क असल्याने वांजांनीही एक स्वतंत्र आणि विशिष्ट संस्कृती विकसित केली. इतर कोणत्याही समाजापासून विभक्त झालेली, स्वतंत्र मानसिकता... त्यांचे स्वत:चे संगीत... भटकंतीच्या नैसर्गिक आग्रहातून कविताही उकळल्या. भाषाही वेगळी झाली. हे सर्व नैसर्गिक आणि नैसर्गिक होते. वंजारी तांड्यांचा मोह त्या काळातील कवी/नाटककारांनाही होता. त्यांच्या दशकुमारचरितात,
वंजारी समाजाचे काम केवळ नागरिकांना व व्यापाऱ्यांना माल पुरवठा करणे एवढेच येथे संपत नाही. राजेशाहीमध्ये या समुदायाचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे युद्धाच्या वेळी सैन्यासाठी अन्नपुरवठा करणे. प्राचीन काळापासून वंजारी समाज हे काम करत असला तरी सैन्यासाठी अन्नधान्याची वाहतूक करण्याची व्याप्ती कमी असल्याने त्या काळातील युद्धे ही जवळच्या सीमेवरील राजांशीच लढण्याची शक्यता होती. पण नंतर रणांगण विस्तारले. मध्ययुगात इस्लामिक राजवट आल्यानंतर, परिस्थिती अधिकाधिक युद्धजन्य होत गेल्याने या प्रदेशात वंजारींचे योगदान वाढत गेले. अनेक महिने लष्कराची छावणी एकाच ठिकाणी होती. सैन्य असो वा बाजारपेठ, शाश्वत अन्न पुरवठ्याशिवाय जगणे शक्य नव्हते. सैन्य पोटावर चालते असे म्हणणे खोटे नाही. रणांगणाच्या वाटेवर, वंजारी तांडे अखंडपणे अन्न पुरवत असत. हा समाज कोणत्याही विशिष्ट बाजूचा पुरवठा करत नसल्यामुळे, वांजांनी तटस्थ राहून, कोणत्याही पक्षाने जबरदस्ती केली नाही किंवा त्यांच्यावर हल्ला केला नाही याचे कारण असे की त्यांच्या अस्तित्वाशिवाय युद्धे लढणे अशक्य आहे हे सर्वांनाच ठाऊक होते. लष्कराला अन्नधान्याचा पुरवठा ब्रिटिश काळापर्यंत सुरू होता. कुलाबा गॅझेटियरनुसार हजारो बैल चेउल बंदरात येत होते. अनेक वंजारींना मुघलांचा वारसा मिळाल्याच्याही नोंदी आहेत. लष्कराला अन्नधान्याचा पुरवठा ब्रिटिश काळापर्यंत सुरू होता. कुलाबा गॅझेटियरनुसार हजारो बैल चेउल बंदरात येत होते. अनेक वंजारींना मुघलांचा वारसा मिळाल्याच्याही नोंदी आहेत. लष्कराला अन्नधान्याचा पुरवठा ब्रिटिश काळापर्यंत सुरू होता. कुलाबा गॅझेटियरनुसार हजारो बैल चेउल बंदरात येत होते. अनेक वंजारींना मुघलांचा वारसा मिळाल्याच्याही नोंदी आहेत.
अठराव्या शतकापर्यंत मालवाहतूक आणि व्यापारात वंजारी समाजाचे वर्चस्व होते. मात्र ब्रिटिश राजवटीत रस्ते बांधायला सुरुवात झाली. औद्योगिक क्रांतीने वाहतुकीची आधुनिक साधने आणली आणि वाहतुकीचा वेग वाढवला. रेल्वेने देशात क्रांती घडवली. पाठीवर बैल घेऊन फिरणारा वंजारी समाज दूर फेकला जाऊ लागला. त्याची गरज पूर्ण झाली. यामुळे चार-पाच हजार वर्षांपासून सतत भटकंती आणि व्यवसाय करणाऱ्या समाजाला एका विचित्र वळणावर आणले. स्थिर करण्यास भाग पाडले. हे सक्तीचे स्थिरीकरण होते. कुणी शेतीकडे, कुणी भाडोत्री कामाकडे वळले.
जातकुळी - लाडजीन वंजारी
वंजारी जात आणि वंशावळी
लाडजीन वंजारी
कुली - गंभीरराव (शिर्के), वेद - ऋग्वेद, गोत्र - शौनकउपनावे -उमाळे, कताले, कावळे, काळटोपे, कुकडे, कोराळे, खरमाटे, खिल्लारे, गवते, गोमासे, गोपाळकर, गंदीले, गंदास-गंधास, चराटे, चाबुकस्वार, चेवले, जरे, डमाळे, डुकरे, ढोले (डोहले), ताडगे, तांबडे, दराडे, नाईकवाडे, नवाळे, नाकाडे, नागरगोजे, नागरे -नांगरे, नेहरकर, पाखटे, पालवे, पोटे, फटकळ, फुंदे, फडे, वहांगे, भांगे, बारगजे, बिकट, बिनावडे (बिनवडे), बरके, बैळगे-बेळगे, बोंद्रे, लादे, लामण, लांडगे, लैंडखैरे, वारे, शेकडे, शेळके, शेरेकर, सारूक-सारुके, सळटे, सोसे, सांगळे, हांगे.
कुळी - प्रतापराव (मुंढावच्छाव) धामपाळ, वेद - यजुर्वेद, गोत्र - अत्री
उपनावे आरबुज, कतने, कताने, कतखडे, कतारे, खडवगाळे, खेडकर, खोजेपीर, खोकले, खंदारे, गर्जे, गंदवे, गोलार, गवते, घरजाळे, घोडके, चवरे, चेपटे, ठुले, डोंबरे, ढगार, तोगे, दगडखैर, दहिफळे, धज, धुपारे, नेहाळे, पटाईत, पाळवदे, बरवडे, बडे - बढे, वदने, वालटे, वरवडे, वागादि, वमाळे, बोकारे, भटाने, भाताने, मुंडे - मुंढे, मानकर, मिसाळ, मोरुळे - मोराळे, लकडे, लव्हारे, वळंबे, वमळे (वमाळे), विघ्ने, सोशे, साठे, शिरसाठ, सोनपीर, सातभाये. (वामळे), विघ्ने, सोशे, साठे, शिरसाठ, सोनपीर, सातभाये.
कुळी चंद्रराव ( मोरे - मौर्य ), वेद - यजुर्वेद , गोत्र - गौतम - ब्रम्ह
उपनावे -इगारे, इधारे, उंबरे, काकड, लहाने (लहाणे), सानप.
कुळी - गरुडराव, वेद - ऋग्वेद , गोत्र - कश्यप
उपनावे -आंधळे, कांगणे, कुसपटे, केंबरे, केंद्रे, गोंगाणे, घोळवे, चौदार, जाधवर, जायफळ, तांदळे, दूधवरपे, भंडकर, मैंद.
कुळी - पवारराव, वेद - यजुर्वेद , गोत्र - भारद्वाज शुक
उपनावे -आंबले, आंबाले (आंबाळे), उगले, उगलमुगले, उजाडमुळ्गे, कडपे, चिपाटे, बोडके, बारगळ, मुसळे, पवार, पंडित, लटपटे, वनवे, विंचू.
कुळी - जगतापराव (जगताप), वेद - यजुर्वेद , गोत्र - कश्यप
उपनावे -कांदे, कुटे, गंगावणे, दोंड - दौंड, धात्रक, धायतिडीक, मुरकुटे, राख, हेकरे
कुळी - भालेराव (यादव), वेद- यजुर्वेद, गोत्र - पराशर / कौडिण्य
उपनावे -खाडे, चौले, डोंगरे, बांगर.
कुळी - प्रचंडराव (जाधव), वेद- यजुर्वेद, गोत्र - कश्यप / विश्वामित्र
उपनावे -आव्हाड, इंदूरकर, काळे, काळकाटे, जायभावे, डोंबाळे, डोमाळे, दापुरकर, बोंदर, शिंत्रे, हाडपे.
कुळी - भगवंतराव, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - जमदग्नी
उपनावे -काळवझे, ताटे, फड, मगर.
कुळी - बळवंतराव, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप -
उपनावे -इपर - ईप्पर, चकोर, दरगुडे - दरगोडे, लाटे, सगळे, हेंबाडे.
कुळी - तवरराव (तोवर), वेद- यजुर्वेद, गोत्र - गार्गायण
उपनावे -केकाण - केकाणे, थोरवे, भाबड, भोके, मानवते..
कुळी - अंकुशराव, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप
उपनावे -गरकळ, टाकळस, डोईफोडे, डोळे, वरशीड, मरकड.
कुळी - सुखसराव, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप
उपनावे -कराड (कराडे), कातकाडे, खपले, खांडेकर, खांडवेकर, गुटे, गंडाळ, चकणे, पानसरे, बुरकुल - बुरकुले, भाळवे - माळवे, साबळे, सोनावणे, हुळळे, निमोनकर.
कुळी - पतंगराव, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप
उपनावे -आघाव, दिघोळे - डिघोळे, गुजर, शेवगावकर.
कुळी - पंचमुखराव, वेद- यजुर्वेद, गोत्र - कपील
उपनावे -कथार, कापसे, कीर्तने, जवेर - जवरे, दोदले, डोळसे, ढाकणे, बोदले, लोखंडे, वाघ.
कुळी - हैबतराव (लाड), वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप
उपनावे -केदार,गामणे - गाभणे, गोरे, सिताफळकर.
कुळी - मानकरराव, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - वसिष्ठ / कौशिक
उपनावे -चाटे, वायमासे, पायमासे - पायभासे, पवासे - पंबासे.
कुळी - यशवंतराव (गायकवाड), वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप
उपनावे -गायकवाड, घुगे, तारे, देवरंगे, गोगे.
कुळी - देवराय , वेद- ऋग्वेद, गोत्र - वसिष्ठ / कपील
उपनावे -इलग - विलग, घुले, वडगे, झडग.
कुळी - सुलतानराव (चव्हाण), वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप / पुलस्थ
उपनावे -काकडे, काळे, गिते, बुदवंत - बुधवंत, शेष, कापडी, कापडे, शेपाक, कळी - काळी.
कुळी - तोंडे, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप / मकन
उपनावे -तोंडे.
कुळी - तिडके, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप / दुर्वास
उपनावे -तिडके.
कुळी - लाड, वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप / मांडव्य
उपनावे -लाड.
Kuli -, Veda - Rigveda, Gotra - Kashyap
कुळी - वेद- ऋग्वेद, गोत्र - कश्यप
उपनावे - हुळळे, हुळहुळे, लंग, जमाडे, नवाळे, पवार, हुशे.
रावजीन वंजारी
१. साळवे, भडांगे, येदुल (येदुले), मुर्तडक (मुर्तडकर, मुत्रक, शेटे).
गोत्र (कुळ))काश्यप ऋषी, देवक - काशीचे उदक (गंगोदक)
२. हामंद (शेंडगे, झाडे), नवाथे (नव्हाथे), मुळे, धाईक (डापसे)
गोत्र (कुळ) काश्यप ऋषी, देवक - चंदन
३. धात्रक (मुखें, बिडवे), पारधे (शिकारे), पेंडके, रणमळे (भंडारे)
गोत्र (कुळ) -अत्री / भृगु ऋषी, देवक - नारळ
४. खांडरे, मानवते, भागवत, गंगावणे (घंगाळे)
गोत्र (कुळ) काश्यप / कौंडीण्य ऋषी, देवक - तासपंख
५. कर्पे (करपे, कोकरणे), भाडबुटे, नाईकवाड, भारस्कर, सातपुते, डांगे
गोत्र (कुळ) -कौडण्य / कौंडिण्य ऋषी, देवक - मोरपंख
६. काळे (कालेवार, पोलादे), खुळे, सांगळे, बोबडे
गोत्र (कुळ) - भृगु / वसिष्ठ ऋषी, देवक - भारद्वाज (सुतार) पक्षी / कमळ फूल
७. दांगर (दांडगे, धांगट), कोरके (काळदाते), रामायण (रामायणे, रामाने), चांगले (चांडगे)
गोत्र (कुळ) काश्यप / कपील ऋषी, देवक - मर्यादाचा वेल / कमलपत
८. तारगे, हेकरे, कान्हेरे (कानरे), कोरडे (कोहरके)
गोत्र (कुळ) शृंग / पराशर ऋषी, देवक - केळीचे पान
९. कापकर, काथे (कातुरे), येलमामे, चोथे (चोथवे).
गोत्र (कुळ) रवी / कपील ऋषी, देवक - काळंब (कदंब) झाड
१०. लहामगे (लामगे, वाघे, घुले), बोडखे, आखाडे (तेलंग), पांढरफळ (पांढरभेट).
गोत्र (कुळ) आंब / कौंडिण्य ऋषी, देवक - रुद्राक्ष / कमळ फूलer
११. हेमके, काकडे (काकड), घुटे (बुटे), पोरकान (पोताकन, पोतनकर), जेवरे (जवरे)
गोत्र (कुळ) कर्न / भृगु ऋषी, देवक - सुर्यफूल / माळ / ताडपत्र
१२. वराडे, नेमाडे (दांडेकर, बेरड), राऊत ( ठाकरे), सकलादी (सकलादे, सरवदे, सरोदे)
गोत्र (कुळ) आंब / भारद्वाज ऋषी, देवक - मोकाचे गवत / रुद्राक्ष माळ
१३. लाड (लांडगे), आहेर (नवाळे), गो-हे (गोरे), वालतुले (वारतुरे)
गोत्र (कुळ) भार्ग / भार्गव ऋषी, देवक - आंबा / जांबुळ पाने
१४. कानकटे (कानकाटे), काष्टे (कासटे), काहळे (करहाळे).
गोत्र (कुळ) विश्वामित्र ऋषी, देवक - ताडाचे पान / ताडपत्रra
चारण व गोर वंजारी
१. राठोड:पवार, राठोड, चव्हाण, वडतिया अथवा जाधव.२. भुकिये:झरमला, केलोद, जसावत, भादवत, विशावत, पालथ्या, रजावत, बोर्रा
३. मुचांळ: गुरहाम कुरी, तेगावत, लखावत, लोगसावत, लाव-या, विजोद, लोणावत.
४. मुरहाव :विजावत, समावत, तेजावतई, आमगोत, मु-हा, धारवत.
५. धमरसोड: वाक्रोड, धुगलोद, चावगडक, होलावतर.
६. जाठोड: लोकावत, कुनसाद, लोहियत, मालोद
७. आलोद: बाणी, अजमेरा, तरवणी, जेंठोड
८. बानोद:
मालवीय वंजारी
| संखे | संखे |
|---|---|
| बोर | बोर |
| पिंपळे | पिंपळे |
| घडे | घर्डे |
| बोरे | बोरे |
| पाटील | पाटील |
| पालघर | पाटील |
| Maswan | पालघर, संखे, पिंपळे |
| सोरेकुरण | मुकुंद, संखे - रेजर पळे |
| तारापूर | |
| मुरबा | पाटील |
| जव्हार | |
| शहापूर | पिंपळे |
वंजारी समाजातील जाती व पोटजाती
वंजारी समाजातील जाती व पोटजाती याबाबतची खात्रीशीर माहिती कोणाजवळही जास्त उपलब्ध नसल्याने समाजातील वेगवेगळे विचार प्रवाहाचे साहित्यिक, लेखक आणि शासनदरबारी असलेली माहिती खालीलप्रमाणे.
मंडल आयोगप्रमाणे (लेखक -अड. जनार्दन पाटील, श्रावण देवरे, अड. माधवराव वाघ) वंजारी समाजाच्या २९ जाती परिशिष्टात दिल्या आहेत
त्या याप्रमाणे -
That's it -
बंजारा, बंजारी, वंजारा, वंजारी, मथुरा, मथुरा-बंजारा, गोरा-बंजारा, लंबाडा, लभारा, लभान, लभानी, लभाणी, लाभण, लमाणी, लभाण-धाली, धलिया, धाडी, धाडी-शिंगरी, चारण-बंजारा, लामण-बंजारा, कचकीवाले-बंजारा, नावी-बंजारा, जोगी-बंजारा, शिगाडे-बंजारा, सुनहार-बंजारा, वाल्या-बंजारा, सिंगाडीया-बंजारा.
समाजाच्या माहितीसाठी वरील कुळ, गोत्र यांची माहिती दिली आहे. परंतु अधिकची माहिती कोणाकडे असल्यास ती मंडळास कळविण्याची कृपा करावी.
- संकलन :- श्री. प्रल्हाद सुखदेव बोडके (पनवेल, नवी-मुंबई)
भुसारजीन वंजारी
१ ) कुळी - पल्लव / पालवे,गोत्र - शौनक
उपनावे -पालवे.
२ ) कुळी कमैग, कदम गोत्र -भारद्वाज
उपनावे -वराडे.
३ ) कुळी -शिंदे,
उपनावे -शिंदे.
४ ) कुळी - जाधव गोत्र-अत्री / कौंडिण्य
Aliases - Jadhav, Aware, kalevara.
५ ) कुळी - भोईटे, गोत्र सौनिक
उपनावे -शिरसाठ.
६ ) कुळी - सालवे, गोत्र -कौंडिण्य
उपनावे - साळवे, जैन..
७ ) कुळी - लाड, गोत्र -वसिष्ठ
उपनावे -लाड, उंबरे.
८ ) कुळी - वाघ गोत्र- वसिष्ठ
उपनावे -वाघ.
९ ) कुळी - खंडागळे, गोत्र - वसिष्ठ
उपनावे -खडे, बावनेe.
डॉ. तात्याराव लहाने
कुठेतरी मोठ्या सभागृहात, किंवा ताडपत्रीच्या सावलीत शे-दोनशे काळा चष्मा घातलेले रुग्ण आणि त्यांचे दोन-चारशे नातेवाईक बसलेले असतात. नातेवाइकांच्या हातात औषधांची चिठ्ठी असते. न खोचलेला पांढरा शर्ट, काळी पँट, साधी चप्पल घातलेली एक उंच व्यक्ती भाषण करत असते. "लोकहो, आता मी काय सांगतो ते नीट ऐका. सगळ्यांचं लक्ष फक्त माझ्याकडे. आता काल आणि आज मी तुमच्या डोळ्यांचं ऑपरेशन केलं. आता तुम्हांला काही तकलीफ होणार नाही. चांगलं दिसेल. पण कधी? डोळ्याची काळजी घेतली तरच. डोळ्याला हात लावायचा नाही. पदर, धोतराचं टोक डोळे पुसायला वापरायचे नाहीत. शेगडीजवळ जायचं नाही. सून देईल ते खायचं, नातनातू जवळ आले तर त्यांना दूर ठेवायचं.." अर्धा तास हे गृहस्थ लोकांशी बोलत असतात. त्यांना सूचना देत असतात. त्यांच्याच भाषेत. भाषणाआधी या गृहस्थांचा स्थानिक खासदारांच्या हस्ते मोठा सत्कार झालेला असतो. ते खासदार स्टेजवर बसलेले असतात. पण भाषणात या खासदारांचा, सत्काराचा वगैरे काहीच उल्लेख नसतो. फक्त लोकांशी संवाद. "तुम्ही ऑपरेशन करून घ्यायला आलात म्हणून धन्यवाद. आता नीट काळजी घ्या. मी पुन्हा एका महिन्यानंतर तुम्हांला बघायला येतो. तेव्हा परत यायचं. औषध घेऊन जायचं. पुन्हा काही झालं डोळ्याला तर मला फोन करायचा. तुमच्या चिठ्ठीवर माझा मोबाईल नंबर आहे. कधीही फोन करायचा, घाबरायचं नाही", असं म्हणून भाषण संपवतात.
हे डॉ. तात्याराव पुंडलिकराव लहाने. मुंबईतल्या जे. जे. रुग्णालयाचे अधिष्ठाता. एक लाखांहून जास्त नेत्रशस्त्रक्रिया केल्याचा जागतिक विक्रम नोंदवणारे हे आंतरराष्ट्रीय ख्यातीचे कीर्तीचे नेत्रशल्यविशारद. महाराष्ट्राभर शिबिरांमधून बिनटाक्याच्या मोतीबिंदूच्या शस्त्रक्रिया करणं, एका सरकारी रुग्णालयातला एक विभाग अत्याधुनिक मॉडेल म्हणून विकसित करणं, जबरदस्त निष्ठावान सहकार्‍यांचा संच तयार करून महाराष्ट्रातल्या लाखोंना मोफत उपचार मिळवून देणं, प्रसंगी पदरचा पैसा खर्च करून वैद्यकीय सुविधा दुर्गम भागांत उपलब्ध करून देणं, हे डॉ. लहान्यांचं विलक्षण कर्तृत्व आहे. भारत सरकारने त्यांचा 'पद्मश्री' पुरस्काराने सन्मान केला आहे. भारतात दरवर्षी मोतीबिंदूमुळे सत्तर लाख लोकांना अंधत्व येतं. त्यात भारत ही मधुमेहाची जागतिक राजधानी. मधुमेहामुळे अंधत्व येणार्‍यांची संख्याही पन्नास लाखांच्या घरात. या आकड्यांच्या पार्श्वभूमीवर डॉ. लहाने करत असलेल्या कामाचं महत्त्व उठून दिसतं. हे काम एका सरकारी रुग्णालयात होतं, हे अजून एक विशेष.
सरकारी दवाखाने, तिथली सेवा, सरकारी डॉक्टर, नर्सेस आणि एकूणच यंत्रणेबद्दल सर्वसामान्य माणसाच्या मनात भीती असते. तिथली अस्वच्छता, हलगर्जीपणा यांमुळे रुग्ण नाइलाजास्तवच सरकारी रुग्णालयांमध्ये जातात. ज्यांना परवडतं ते खाजगी रुग्णालयांत उपचार करून घेतात. अर्थात खाजगी रुग्णालयांतही सारं काही आलबेल असतं असं नाही. इथेही हलगर्जीपणा, बेपर्वा वृत्ती असतेच, फक्त ती रुग्णालयातल्या चकचकाटामागे लपली जाते. खाजगी रुग्णालयांच्याही हल्ली अवाढव्य इमारती असतात. नवीन प्रॅक्टिस सुरू करतानाच दोन-तीन मजली इमारत असते, गुळगुळीत फरशा असतात. हा खर्च थेट रुग्णांकडून भरून काढला जातो. त्यात भर पडते ती कट प्रॅक्टिसची.
१९८०च्या दशकापासूनच मुंबई-पुण्याकडे कट प्रॅक्टिसने मूळ धरायला सुरुवात केली, आणि आज कट प्रॅक्टिस सर्वदूर सर्वमान्य झाली आहे. कट प्रॅक्टिस म्हणजे काय? तर समजा एखादा नवीन कन्सल्टंट आहे, त्याने आजूबाजूच्या फॅमिली डॉक्टरांकडे किंवा जनरल प्रॅक्टिशनरांकडे जायचं. त्यांच्याशी कमिशन, म्हणजे कट ठरवून घ्यायचा. त्यांनी पाठवलेल्या प्रत्येक रुग्णामागे कन्सल्टंटाने काहीएक ठरावीक रक्कम प्रॅक्टिशनराला द्यायची. ही कट देण्याची टक्केवारी अगदी साठ-सत्तर टक्क्यांपर्यंतही असू शकते. खाजगी रुग्णालयं, पॅथालॉजी प्रयोगशाळा, अल्ट्रासोनोग्राफी केंद्रं या सार्‍या ठिकाणी ही कट प्रॅक्टिस चालते. बडे डॉक्टर तर वसूलीसाठी पदरी एजंटही बाळगून असतात. या पार्श्वभूमीवर एकंदरीतच आरोग्ययंत्रणेकडे सर्वसामान्य लोक साशंक नजरेनेच बघतात. सरकारी किंवा खाजगी रुग्णालयांत जायला घाबरतात. जे.जे. रुग्णालयातला नेत्रशल्यचिकित्सा विभाग मात्र याला सणसणीत अपवाद आहे. किरकोळ उपचारांसाठी पंतारांकित रुग्णालयांमध्ये दाखल होणारे राजकारणी, पांढरपेशे मध्यमवर्गीय आणि ठाणे, नंदुरबार, गडचिरोलीचे आदिवासी किंवा विदर्भ-खानदेशातले शेतकरी अशी रंगीबेरंगी गर्दी इथे दिसते. या विभागात आंतरराष्ट्रीय दर्जाची अत्याधुनिक यंत्रणा आहे. अतिशय आपुलकीनं माहिती देणारे, उपचार करणारे कर्मचारी आणि डॉक्टर आहेत. सेवाभाव आणि व्यावसायिक निष्ठा एकत्र आल्या की किती प्रचंड मोठं काम उभं करता येतं, हे या विभागात आलं की लक्षात येतं.
लातूर जिल्ह्यातल्या मकेगाव नावाच्या खेड्यात तात्याराव वाढले. घरी प्रचंड गरिबी होती. दोन एकर शेतीवर नऊ जणांचं कुटुंब गुजराण करत होतं. तात्याराव इतर भावंडांबरोबर शेतात काम करत किंवा गुरं राखायला जात. गावात शाळा निघाली तेव्हा तात्याराव सात-आठ वर्षांचे असतील. शाळा सुरू करायला वीस-तीस मुलं हजेरीपटावर असणं आवश्यक असतं, म्हणून तात्यारावांची रवानगी शाळेत झाली. जन्मतारीख माहीत नव्हती म्हणून मास्तरांनीच २४ जून अशी नोंद केली. शाळेत नाव घातलं तरी शेतीची, घरची कामं होतीच. त्यामुळे तात्याराव वेळ मिळेल तेव्हा शाळेत जात. एरवी पूर्णवेळ गुरं राखणं, शेतात काम करणं किंवा पाझरतलाव खणणं ही कामं. मात्र शाळा अनियमित असूनसुद्धा तात्याराव चौथीच्या बोर्डाच्या परीक्षेत तालुक्यातून पहिले आले. हा मुलगा खूप हुशार आहे, हे मास्तरांना कळलं. चौथी झाली, आता शाळा पुरे, असं तात्यारावांच्या वडिलांना वाटत होतं. पण मास्तरांच्या आग्रहापुढे त्यांचा विरोध टिकला नाही. तात्यारावांचं शिक्षण पुढे सुरू राहिलं.
शाळा सुरू राहिली तरी तात्यारावांच्या दिनक्रमात फारसा बदल झाला नाही. शेतीची कामं पूर्ण झाल्यावरच शाळेत जायची वडिलांनी परवानगी दिल्यानं अभ्यासाला वेळच मिळत नसे. पहाटेपासून सकाळी दहापर्यंत शेतात काम करायचं, मग शेतात काही काम नसेल तर दुपारी तीनपर्यंत शाळा आणि नंतर गुरं राखायला जायचं. तात्यारावांची एक लाडकी म्हैस होती. या म्हशीच्या मागे फिरत तात्याराव थोडाफार अभ्यास करत. घरी अभ्यास करायची सोय नव्हती. शिवाय घरात रात्री दिवेही नसत. त्यामुळे या म्हशीमागे हिंडत जो काही अभ्यास होईल तेवढाच. रोज शाळेत जाणंही शक्य नव्हतंच.
मॅट्रिकच्या परीक्षेत तात्याराव बोर्डात आले. लहाने गुरुजी हे तात्यारावांच्या शाळेचे मुख्याध्यापक. तात्यारावांच्या वडिलांना ते म्हणाले, 'तुमचा मुलगा हुशार आहे, त्याला सायन्सला घाला. इथे गावात ठेवू नका.' हेडमास्तरांना नाही कसं म्हणणार? तात्यारावांनी सायन्सला प्रवेश घेतला.
तात्याराव सांगतात, "त्या काळी ग्रामीण भागात परिस्थिती खूप वाईट होती. आता तरी सगळीकडे शाळा आहेत, मास्तर थोडंफार शिकवतात, मुलं शिकतात. पण आमच्यावेळी सगळ्यांच बाबतीत खूप अज्ञान होतं. मी वडिलांबरोबर जाऊन शहरात कॉलेजला प्रवेश घेतला. तिथे एक ओळखीचा भेटला. त्यानं विचारलं, 'काय, विज्ञानशाखेत अ‍ॅडमिशन घेतली का?' मी म्हटलं, 'नाही, सायन्सला घेतली.' म्हणजे इतकं अज्ञान होतं बघ. कॉलेजात गेलो तर तिथल्या मुलांच्या चटपटीतपणामुळं भांबावून गेलो. त्यावेळी मेडिकलला जाण्याची सर्वांची इच्छा असायची. कुठेही जा, चर्चा मेडिकलला कसं जाता येईल, याचीच असायची. आमच्या विज्ञान महाविद्यालयात वीस मुलांची एक वेगळी तुकडी असायची. हुशार मुलांची ही तुकडी. मेडिकलला जाण्यासाठी या मुलांकडून विशेष तयारी करून घेत. मला या तुकडीत जायचंच होतं कारण या मुलांना होस्टेल, जेवण, पुस्तकं, गणवेश सगळं फुकट असायचं. फक्त कॉलेजची फी तेवढी भरायची. माझ्याकडे पैसे नसल्यानं या तुकडीत जाता आलं तर काळजी मिटेल, असं वाटत होतं. मला मार्क चांगले होते, मी बोर्डात आलो होतो. त्यामुळे माझी निवड होईलच, याची मला खात्री होती. पहिल्याच दिवशी या तुकडीसाठी निवडचाचणी होती. मला एका शिक्षकांनी एक इंग्रजी परिच्छेद वाचायला दिला. मी वाचायला सुरुवात केली. दुसर्‍या की तिसर्‍या ओळीतच stomach असा शब्द आला. आता आमच्या शाळेचे चांदे गुरुजी या शब्दाचा उच्चार स्टमच असा करायचे. मीसुद्धा तसाच उच्चार केला. त्याबरोबर ते कॉलेजातले शिक्षक भडकले. 'हा मुलगा गावरान आहे. कसा मेरिटला आला कोण जाणे', असं म्हणून मला हाकलून दिलं. मी आणि माझे वडील तर हबकूनच गेलो. राहण्याजेवणाचा खर्च, पुस्तकांचा खर्च करायचा कसा? फार मोठा प्रश्न होता. आता माझे गुरुजी स्टमच असा उच्चार करायचे, यात माझी काय चूक? पण ही चूक मला भोवली, आणि आता शिक्षण थांबतं की काय, असं वाटायला लागलं." "माझ्या वडिलांनी माझ्यासाठी शंभर रुपयांचं कर्ज काढलं होतं. त्या पैशांत सगळाच खर्च बसवणं भाग होतं. कॉलेजची फी भरल्यावर फार थोडे पैसे शिल्लक राहिले. शिक्षकांनी सांगितलं की कॉलेजात यायचं तर चप्पल घालावीच लागेल. मी तोपर्यंत पायात चप्पल घातलीच नव्हती. शिवाय कपडेही धड नव्हते. मी दहा रुपयांत दोन शर्ट - पँट आणि दोन रुपयांची चप्पल अशी खरेदी केली. पण पुस्तकांचं काय? माझ्या सुदैवानं मला काळे नावाचे शिक्षक भेटले. बॉटनी शिकवायचे ते. त्यांनी मला त्याच्याकडची जुनी पुस्तकं दिली. एक मोठा प्रश्न मिटला. पण राहण्याजेवणाचा खूप मोठा प्रश्न समोर होता. संध्याकाळी मी आणि वडील कॉलेजच्या दारात बसलो होतो, तर आमच्याच तालुक्यातला एक मुलगा भेटला. तो एक खोली भाड्याने घेऊन राहणार होता. मीही त्याच्याबरोबरच राहायचं ठरलं. राहण्याजेवणाचा महिना पंधरा रुपये खर्च येणार होता. वडिलांनी अगोदरच सावकाराकडून बरंच कर्ज काढलं होतं. अजून पैसे हवे असतील तर शेत गहाण टाकावं लागलं असतं. आता हे पैसे कुठून आणायचे ही चिंता होती.
मित्राचा दोन्ही वेळचा स्वयंपाक तात्यारावांनी करायचा आणि त्याचा मोबदला म्हणून मित्रानं तात्यारावांना एक वेळचं जेवण द्यायचं, असं ठरलं. एका शिक्षकांनी तात्यारावांना 'कमवा आणि शिका' योजनेची माहिती दिली. कॉलेजातल्या बागेतल्या शंभर झाडांना रोज पाणी घालायचं काम होतं. प्रत्येक झाडाला एक घागर पाणी घालायचं. विहीर अर्धा किलोमीटर लांब. या कामाचे महिन्याला तीन रुपये मिळत. काबाडकष्ट करतच तात्यारावांनी कॉलेजचं शिक्षण पूर्ण केलं.
"परीक्षा संपल्यावर मी सामान बांधून घरी जायला निघालो. मेडिकलला प्रवेश मिळतो की नाही, याची फार मोठी चिंता होती. मी ज्यांच्या खोलीत भाड्यानं राहायचो ते एस.टी.मध्ये कंडक्टर होते. त्यांची मुलगी दहावीला होती, आणि तिच्यासाठी स्थळं बघणं सुरू होतं. मला वाटलं की माझं लग्न या मुलीशी झालं तर आपल्या शिक्षणाचा खर्च सासरचे लोक करतील. मला चार बहिणी आणि दोन भाऊ. जमीन थोडकी. सगळ्यांची पोटं भरायची मारामार, शिक्षण तर दूरची गोष्ट. मी शिकलो असतो, तर घरात पैसे आले असते. खाण्याची ददात मिटली असती. भावंडांची शिक्षणं झाली असती. मी त्यांना जाऊन भेटलो आणि सांगितलं की, मी तुमच्या मुलीशी लग्न करतो, माझं पुढचं शिक्षण तुम्ही करा. त्यांनी लगेच होकार दिला. मी गावाला गेलो. घरी सांगितलं. ते लोक दुसर्‍या दिवशी येणार होते. मी परत कर्ज काढून थोडे पोहे विकत आणले आणि आम्ही सगळे त्यांची वाट बघत बसलो. पण झालं असं की, ती मंडळी गावात आली, आणि त्यांनी काही गावकर्‍यांकडे आमच्या घराची चौकशी केली. गावात सहसा कोणी कोणाबद्दल चांगलं बोलत नसतं. त्यात आमची परिस्थिती तर खरंच वाईट. पाहुणे घरी न येताच माघारी फिरले. आता शिक्षणाचं काय, ही चिंता परत मागे लागली."
जून महिन्यात निकाल लागला आणि तात्याराव मराठवाड्यातून दहावे आले. केलेल्या कष्टांचं सार्थक झालं. मेडिकलला प्रवेश मिळाला. शेत गहाण टाकून हजार रुपये मिळाले. त्यातले सातशे रुपये फी म्हणून भरले. मॅट्रिकनंतर घेतलेले दोन शर्ट-पँट आता जुने झाले होते. मेडिकल कॉलेजात रॅगिंग बरंच असतं, असं तात्यारावांनी ऐकलं होतं. जुन्या कपड्यांमुळे आपण आयतेच तावडीत सापडू, अशी त्यांना भीती वाटत होती. एका मित्राने मग एक नवीन शर्ट-पँट घेऊन दिली. तात्यारावांनी ती पुढे चार वर्षं वापरली. मित्रांनीच पुस्तकंही घेऊन दिली. कॉलेजच्या शेवटच्या वर्षाला असताना तात्यारावांचं लग्न बीडचे आमदार असलेल्या श्री. रघुनाथराव मुंडे यांच्या कन्येशी ठरलं. पुढचं शिक्षण आरामात होईल, याच विचारानं तात्यारावांनी लग्नाला होकार दिला होता. खरं म्हणजे आपल्यासारख्या हाती काहीही नसलेल्या मुलाशी रघुनाथराव आपल्या मुलीचं लग्न का लावून देत आहेत, हा प्रश्न तात्यारावांना पडला होता. पण रघुनाथरावांना तात्यारावांच्या जिद्दीबद्दल, हुशारीबद्दल खात्री होती. लग्न झालं, आणि तात्यारावांनी पदव्यत्तर शिक्षणासाठी नेत्रशल्यचिकित्सा हा विषय निवडला. त्यांना Pediatricsमध्ये M.S. करायचं होतं. पण त्या वर्षी या विषयासाठी विद्यावेतन मिळणार नव्हतं, आणि तात्यारावांना तर पैशाची निकड होती. नाइलाजास्तव मग ते नेत्रशल्यचिकित्सा या विषयाकडे वळले.
डॉ. लहाने सांगतात, "मला वाटलं होतं की आता आपल्याला बिनघोर शिकता येईल, पण तसं काही झालं नाही. दुसर्‍या वर्षी माझा शेवटचा पेपर होता त्या दिवशी माझे सासरे एका अपघातात वारले. मला परीक्षा देता आली नाही. माझा संसार कसाबसा मी सांभाळत होतो, आता पत्नीच्या माहेरची जबाबदारी अंगावर आली. तिच्या माहेरी भाऊबंदकी होती. इस्टेटीवरून तंटे होते. या सार्‍यांत मी कसाबसा अभ्यास केला आणि वर्षभरानं परीक्षा उत्तीर्ण झालो. अंबेजोगाईच्या कॉलेजात लेक्चरर म्हणून मला लगेच नोकरी मिळाली. तिथल्याच दवाखान्यात मी शस्त्रक्रिया करायला सुरुवात केली. अधूनमधून मी धुळ्यालाही शस्त्रक्रियांसाठी जात असे. पण या सरकारी नोकरीत माझं मन काही रमत नव्हतं. सगळीकडे विचित्र कारभार होता. कशाचा कशाला मेळ नसे. त्या वातावरणात मला चांगलं काम करता येत नव्हतं. खाजगी प्रॅक्टिस करावी असं मला वाटत होतं. पण एकदा उन्हाळा मागे लागला की पावसाची कितीही वाट बघितली, तरी उन्हाच्या तडाख्यातून सुटका नसते. माझ्या मागची संकटं काही संपत नव्हती." अंबेजोगाईला असताना डॉ. लहान्यांची दोन्ही मूत्रपिंडं निकामी झाली. नियमित डायलिसिस करण्याशिवाय दुसरा मार्ग नव्हता, आणि अंबेजोगाईत ही सोय उपलब्ध नव्हती. औरंगाबाद किंवा मुंबईला जाणं भाग होतं. डॉ. लहाने दर गुरुवारी मुंबईला डायलिसिससाठी जात. इतर दिवशी नेहमीप्रमाणे कॉलेज आणि दवाखाना सुरुच असे. तीन वर्षं डॉक्टर मुंबईच्या वार्‍या करत होते. मात्र ९४ साली तब्येत जास्तच बिघडली. मुंबईला जा-ये करण्याची दगदग सोसेनाशी झाली आणि उपचारांसाठी डॉक्टरांनी मुंबईला बदली करून घेतली. जे. जे. रुग्णालयात डॉक्टर दाखल झाले. त्यांच्यावर उपचार करणार्‍या डॉक्टरांनी 'तुम्ही फार तर एक वर्ष जगाल', असं सांगितलं होतं. मूत्रपिंड प्रत्यारोपण करणं गरजेचं होतं. डॉ. लहान्यांच्या आईंनी आपलं एक मूत्रपिंड डॉक्टरांना दिलं आणि डॉक्टरांचे प्राण वाचले. ही ९५ सालची गोष्ट.
जे. जे. रुग्णालयात असताना डॉ. लहान्यांच्या लक्षात आलं की, मुंबईपेक्षा उर्वरित महाराष्ट्र कमीत कमी दहा वर्षं मागे आहे. महाराष्ट्राच्या शहरांमध्येही आधुनिक वैद्यकीय सुविधा उपलब्ध नव्हत्या. ग्रामीण भागात तर मूलभूत सोयींचीही वानवा होती. नेत्रशल्यचिकित्सेच्या बाबतीतही कठीण परिस्थिती होती. डॉ. लहाने अंबेजोगाई, धुळे इथे ज्या शस्त्रक्रिया करत होते, त्या शस्त्रक्रिया करण्याचं मुंबईतल्या डॉक्टरांनी कधीच थांबवलं होतं. डोळ्यात लेन्स टाकायला, बिनटाक्याच्या शस्त्रक्रिया करायला सुरुवात झाली होती, आणि या शस्त्रक्रियांची नावंही डॉ. लहान्यांना ठाऊक नव्हती. आपलं ज्ञान मुंबईतल्या डॉक्टरांच्या मानानं खूप तोकडं असूनही आपण गावाकडे उत्तम डॉक्टर म्हणून ओळखलं जातो, याचं त्यांना वाईट वाटलं.
सरकारी यंत्रणा आणि सरकारी रुग्णालयांतली एकूण परिस्थिती बघता मधल्या काळात त्यांच्या डोक्यात खासगी प्रॅक्टिसचा विचार सुरू झाला होताच. शिवाय कौटुंबिक जबाबदारी, आजारपणामुळे वाढलेला आर्थिक बोजा या समस्या होत्याच. पण आईच्या मूत्रपिंडामुळे आपल्याला जीवदान मिळालं आहे, हा आपला दुसरा जन्म आहे आणि तो लोकांसाठीच घालवायला हवा, असं त्यांना वाटू लागलं. डॉ. लहान्यांनी मग मुंबईतच राहण्याचा निर्णय घेतला. मुंबईत राहून ज्ञान अद्ययावत करायचं, आणि त्याचा फायदा गोरगरिबांना, खेड्यात राहणार्‍या जनतेला करून द्यायचा, असं त्यांनी ठरवलं.
जे. जे. रुग्णालयाच्या नेत्रशल्यचिकित्सा विभागात डॉ. लहान्यांची ओळख डॉ. रागिणी पारेख यांच्याशी झाली. डॉ. पारेख याही त्याच विभागात कार्यरत होत्या. त्यांनी डॉ. लहान्यांना आधुनिक पद्धतीनं शस्त्रक्रिया करण्यास शिकवलं. डॉ. रागिणी पारेख या विभागात रजू झाल्या तेव्हा तीन मजली इमारत होती, एकशे दहा खाटांचा बाह्यरुग्ण विभाग होता, पण रुग्णच नव्हते. इतर सरकारी रुग्णालयांप्रमाणेच या विभागाचा कारभार चालत असे. डॉ. पारेख यांना एकूण परिस्थिती बदलण्याची इच्छा होती. पण त्या एकट्या काही करू शकत नव्हत्या. डॉ. लहाने या विभागात आले, आणि या दोघांनी मिळून नेत्रशल्यचिकित्सा विभागाचा कायापालट करायचं ठरवलं.
जे. जे. रुग्णालयाच्या या विभागात रुग्ण फारसे येत नसत कारण मुळात रुग्णांना आधार वाटावा अशी यंत्रणाच अस्तित्वात नव्हती. डॉक्टरांनी तपासावं यासाठी रुग्णांना बराच वेळ थांबावं लागे. शिफ्ट संपली की नर्सेस, वॉर्डबॉय त्याक्षणी चालू लागत. रुग्णांची गैरसोय झाली तरी कोणाला काळजी नसायची. डॉक्टरसुद्धा फार वेळ रुग्णालयात थांबत नसत. हे सगळं डॉ. लहाने व डॉ. पारेख या दोघांसाठीही फार त्रासदायक होतं, पण यातून मार्ग काढणं आवश्यक होतं. या दोघांनी मग जादा वेळ काम करायला सुरुवात केली. एकही रुग्ण उपचारांशिवाय परत जाता कामा नये, असं ठरलं. कितीही उशीर झाला तरी हे दोन डॉक्टर रुग्णालयात थांबू लागले. वॉर्ड स्वच्छ करण्यापासून ते ड्रेसिंग करण्यापर्यंत पडेल ते काम या दोघांनी केलं. नर्स, वॉर्डबॉय, किंवा सहकारी डॉक्टर नसले तरी रुग्णांवर उपचार थांबले नाहीत. हळूहळू कर्मचार्‍यांच्या वागणुकीत फरक पडू लागला. आपले वरीष्ठ इतकं काम करतात, तर आपणही काम केलं पाहिजे, हे त्यांना जाणवलं. दुपारी बारा-एक वाजेपर्यंत उगवणारे वॉर्डबॉय सकाळी आठाच्या ठोक्याला हजर राहू लागले. रुग्णालयात रुग्ण येण्यासाठी विभागातल्या प्रत्येकानं जीव ओतून काम करण्याची गरज होती. डॉ. लहाने आणि डॉ. पारेख यांनी कृतीतून कर्मचार्‍यांना योग्य ती प्रेरणा दिली, आणि नेत्रशल्यचिकित्सा विभागाची एक पक्की टीम उभी राहिली. आता या विभागातल्या कर्मचार्‍यांची त्यांच्या कामावरील निष्ठा अक्षरशः अचंबित करणारी आहे. मध्यंतरी डहाणूजवळ एका गावात शस्त्रक्रिया शिबिर होतं. सकाळी सहा वाजताच सगळेजण त्या गावी जाण्यासाठी निघणार होते. डॉ. लहान्यांना मदत करणारा एक सहकारी त्या दिवशी जरा अस्वस्थच होता. गरजेपुरतंच प्रत्येकाशी बोलत होता. डॉ. लहान्यांनी चौकशी करूनही तो काही बोलला नाही. रात्री शिबिर संपल्यावर घरी जाताना तो हमसाहमशी रडू लागला. तेव्हा सगळ्यांना कळलं की, त्या दिवशी सकाळी त्याच्या वडिलांचं निधन झालं होतं. आता तो वडिलांच्या अंत्यसंस्कारांसाठी जाणार होता.
डॉ. लहान्यांना सहकार्‍यांची साथ मिळाली आणि काम उभं राहू लागलं. हळूहळू रुग्णांची संख्या वाढायला लागली तशी रुग्णांसाठी अधिकाधिक सोयी उपलब्ध होत गेल्या. फेको इमल्सिफिकेशन तंत्राचा वापर करून डॉ. लहान्यांनी मोतीबिंदूच्या शस्त्रक्रिया करायला सुरुवात केली. त्यासाठी लागणारं यंत्र त्यांनी विभागात सर्वप्रथम आणलं. या बिनटाक्याच्या शस्त्रक्रियेमुळे रुग्णाला जास्तीत जास्त सात दिवसांत परत कामावर जाता येतं. पूर्वी चाळीस दिवस सक्तीची विश्रांती असे. त्यामुळे रोजंदारीवर काम करणारे ही शस्त्रक्रिया करून घ्यायला उत्सुक नसत. बिनटाक्याच्या शस्त्रक्रियेमुळे फार मोठी सोय झाली. शिवाय या शस्त्रक्रियेला वेळही फार कमी लागतो. इथे येणारे बहुतेक रुग्ण हे हातावर पोट असणारे. जे. जे.ला यायचं म्हणजे एका दिवसाचा पगार बुडला. डॉक्टरांना वेळ नाही, म्हणून तो दुसर्‍या दिवशी रोजंदारी बुडवून कसा येणार? म्हणून विभागात आलेल्या प्रत्येक रुग्णाला त्याच दिवशी तपासलं जाऊ लागलं. बरेचसे रुग्ण गावाकडून आलेले, अशिक्षित असे असतात. मुंबईत या मंडळींची राहायची सोय नसते. डॉ. लहान्यांच्या लक्षात आलं की अनेक रुग्णांचे नातेवाईक रुग्णालयाबाहेर पदपथावर झोपायचे. मग एक मोठ्ठा वॉर्ड रिकामा होता, तो स्वच्छ करून घेण्यात आला. या वॉर्डात रुग्णांचे नातेवाईक राहू लागले. स्त्रियांना स्वच्छतागृहांच्या अभावी त्रास सोसावा लागे, तो त्रासही या सोयीमुळे नाहीसा झाला. काही दिवसांनी या नातेवाइकांच्या जेवणाची सोय करावी, असं डॉ. लहान्यांना वाटलं. मुंबईत दोन-तीन दिवस राहायचं तर जेवणाचा खर्चही अनेकांना परवडत नसे. दाखल झालेल्या रुग्णांना इस्पितळातच जेवण मिळण्याची सोय होती. डॉ. लहान्यांनी मग रुग्णाच्या नातेवाइकांनाही दाखल करून घ्यायला सुरुवात केली. त्यांचं नाव रुग्ण म्हणून पटावर आलं की त्यांनाही रुग्णाच्या बरोबर जेवण मिळू लागलं. त्यांचा एक मोठा खर्च वाचला. शासनाकडून जेवणासाठी बराच निधी मिळतो. हा पैसा बरेचदा वाया जातो. डॉ. लहान्यांनी हा निधी वापरला आणि रुग्णाच्या खर्चाचा भार हलका केला. या सर्व सोयीसुविधांमुळे रुग्णांची संख्या वाढतच गेली. डॉ. लहाने जे. जे.ला आले तेव्हा या विभागात वर्षाला जास्तीत जास्त सहाशे शस्त्रक्रिया होत असत. आता दरवर्षी इथे सुमारे वीस हजार शस्त्रक्रिया केल्या जातात. मुंबईत जे. जे.ला येणार्‍या रुग्णांची संख्या वाढल्यावर डॉ. लहान्यांना वाटलं, की मुंबईतल्या रुग्णांना मिळणारे उपचार इतर लहान गावांतही उपलब्ध व्हायला हवेत. मुंबईला उपचारांसाठी येणं हे काही प्रत्येकाला शक्य नसतं. आर्थिक अडचणी असतात. मुंबईला तब्येत दाखवायला जायचं, या कल्पनेनंच रुग्ण आणि नातेवाईक चिंतित होतात. बराच विचार केल्यावर मग त्यांनी गावोगावी जाऊन शस्त्रक्रिया करण्याचा निर्णय घेतला. बिनटाक्याच्या शस्त्रक्रिया शिबिरांमध्ये करण्यासाठी महाराष्ट्र शासनाची परवानगी मिळाल्यावर डॉ. लहाने आणि त्यांचे सहकारी लगेच कामाला लागले, आणि पहिलं शिबिर अपेक्षेपेक्षा जास्त यशस्वी करून दाखवलं. त्यानंतर आजपर्यंत डॉ. लहान्यांनी १५७ शिबिरांमधून पंचावन्न हजार शस्त्रक्रिया केल्या आहेत. ठाणे, गडचिरोली जिल्ह्यातला दुर्गम भाग असो, किंवा कोकण-खानदेश, डॉ. लहान्यांनी बहुतेक सर्व जिल्ह्यांतल्या गावांमध्ये अशी शिबिरं घेतली आहेत. ठाणे-गडचिरोली भागातल्या दहा हजार रुग्णांना या शिबिरातून दृष्टी मिळाली आहे. डॉक्टर फक्त शस्त्रक्रिया करून थांबत नाहीत. गावातून जीप फिरवतात, लोकांना गोळा करतात. त्यांना डोळ्यांच्या विकारांविषयी, चकणेपणाविषयी माहिती देतात. त्यांचे गैरसमज दूर करतात. डोळ्यांची निगा कशी राखायची ते शिकवतात. खेड्यापाड्यांत तर अनेक अंधश्रद्धा असतात. डोळे गेले म्हणजे देवाचा कोप झाला, अशी समजूत. 'ऑपरेशन केलं तर तुम्हांला दिसेल', हे डॉ. लहाने त्यांना समजावून सांगतात. जास्तीत जास्त प्रमाणात नेत्रदान व्हावं, म्हणूनही ते प्रयत्नशील असतात. डॉ. लहाने लोकांना नेत्रदानाचं महत्त्व समजावून सांगतात. डोळे काढल्यावर माणसाचं भूत होत नाही, हे परोपरीनं समजावतात. शाळा-कॉलेजांतून मुलांशी बोलतात. त्यांच्यावर पालकांना समजवण्याची जबाबदारी सोपवतात. २००० साली मात्र डॉ. लहान्यांना हे काम थांबवावं असं वाटलं. तब्येतीवर पडणारा ताण, आर्थिक मदत मिळावी म्हणून करावी लागणारी दगदग यांमुळे खाजगी प्रॅक्टिस सुरू करावी, असं त्यांना परत वाटू लागलं होतं. त्याच दरम्यान ते आनंदवनात बाबा आमट्यांना भेटले. बाबांनी डॉ. लहान्यांचा हात हातात घेतला आणि त्यांना आपला मार्ग स्वच्छ दिसला. बाबांकडून प्रेरणा, उत्साह घेऊन डॉ. लहान्यांनी आपलं काम सुरूच ठेवलं. तेव्हापासून डॉ. लहाने दरवर्षी नियमितपणे आनंदवनात शस्त्रक्रिया शिबिराचं आयोजन करतात. आजपर्यंत आनंदवनातल्या सुमारे दोन हजार कुष्ठरुग्णांवर डॉ. लहान्यांनी शस्त्रक्रिया केल्या आहेत. पूर्वी कुष्ठरोगाची लागण होण्याच्या भीतीमुळे इतर कोणी आनंदवनातल्या शिबिरात शस्त्रक्रिया करून घेण्यासाठी येत नसत. मात्र आता या शिबिरांना आनंदवनातल्या रुग्णांपेक्षा बाहेरून आलेल्यांचीच संख्या जास्त असते. बाबांनी पाहिलेलं एक स्वप्न डॉ. लहान्यांच्या शिबिरात हल्ली दरवर्षी पूर्ण होत असतं.
दिवसातले अठरा तास करणं, खेडोपाडी जाऊन शस्त्रक्रिया करणं, यांमुळे डॉ. लहान्यांच्या प्रकृतीवर खूप ताण येतो. एकच मूत्रपिंड असलेल्या रुग्णानं इतकी दगदग करणं अपेक्षित नसतं. डॉ. लहाने मात्र याकडे दुर्लक्ष करतात. डोळ्यांसमोर पूर्ण अंधार असलेल्या रुग्णाला जेव्हा दिसायला लागतं तेव्हा त्याच्या चेहर्‍यावर फुललेलं हसू, आणि त्याने मनापासून दिलेले आशीर्वाद यांच्या बळावर डॉ. लहाने जोमानं काम करत राहतात. दिसायला लागणार्‍या प्रत्येक रुग्णाचं एक हसू म्हणजे एक रुपया, आणि मला अजून करोडो रुपये मिळवायचे आहेत, असं डॉ. लहाने सांगतात. रुग्णांप्रती असलेल्या या अविचल निष्ठेमुळे त्यांचे रुग्णही डॉ. लहान्यांवर प्रचंड प्रेम करतात. अगदी हक्कानं त्यांना तब्येतीच्या तक्रारी सांगतात. महाराष्ट्रभरातल्या शिबिरांमुळे डॉ. लहान्यांचा दूरध्वनी क्रमांक सहज उपलब्ध असतो. रुग्णाचे नातेवाईक मग सरळ त्यांनाच फोन करतात. 'माह्या बुढ्याले कमी दिसून राह्यलं.. बंबईला कधी येऊ?' असा फोन पहाटे चार वाजता येतो. डॉ. लहाने न वैतागता तारीख आणि वार सांगतात. त्या दिवशी तपासणीनंतर आजोबा डॉक्टरांच्या टेबलावर वांग्याची भाजी आणि भाकरीचा डबा ठेवतात. डॉक्टरांनी सगळा डबा खाल्ल्याशिवाय तो विशीचा मुलगा आणि त्याचे आजोबा जागेवरून उठत नाहीत. मागे कधीतरी दूरदर्शनवर डॉ. लहान्यांची मुलाखत झाली होती. 'मला वांग्याची भाजी आणि भाकरी आवडते', असं ते म्हणाले होते. तेव्हापासून वांग्याची भाजी आणि भाकरीचे आठ-दहा डबे आणि पाचसात किलो वांगी आली नाहीत, असा एकही दिवस गेलेला नाही. एवढा मोठा डॉक्टर आपल्याला स्वतः तपासतो, आपलं ऑपरेशन करतो, आपल्याशी प्रेमानं बोलतो, आणि आपल्याकडून एक पैसाही घेत नाही, याचं रुग्णांना अप्रूप वाटत असतं. डॉक्टरांकडून मिळणार्‍या या प्रेमामुळे ते अक्षरशः भारावून जातात. आपलं प्रेम, कृतज्ञता व्यक्त कशी करावी हे त्यांना कळत नाही. मग बहुतेक रुग्ण डॉक्टरांना भेटायला येताना भाज्या, फळं, धान्य असं काय काय घेऊन येतात. उरणचे कोळी बांधव येताना ताजे मासे, कोळंबी वगैरे घेऊन येतात. प्रेमानं कोळंबीचं कालवण आणि तांदळाची भाकरी डॉ. पारेखांसमोर ठेवतात. एरवी कट्टर शाकाहारी असलेल्या डॉ. पारेख पेशंटचं मन न मोडता डब्यातलं खातात. चष्म्याचा नंबर कमी झालेल्या, तिरळेपण नाहीसं झालेल्या मुलींची लग्नं ठरतात. पहिली पत्रिका डॉक्टरांकडे येते. लग्न झाल्यानंतर, किंवा बाळाच्या जन्मानंतर देवाला न जाता डॉ. लहान्यांच्या पाया पडायला येणारेही अनेक आहेत. कोणी आजी-आजोबा 'तुमच्यामुळे आम्ही आमची नात पाहू शकलो', म्हणून पत्र पाठवतात. महाराष्ट्रातल्या कानाकोपर्‍यात या दोन्ही डॉक्टरांना असं प्रेम मिळत असतं.
रुग्णांना आपुलकी, प्रेम वाटणं हे डॉ. लहाने आणि डॉ. पारेख यांच्यातील संवेदनशील वृत्तीमुळे, त्यांच्यातील माणूसपणामुळे घडतं. पण इतकी वर्षं सातत्यानं रुग्णांना उत्कृष्ट सेवा देणं, तीही मोफत, हे कसं जमतं? खर्चाचा हा ताळमेळ कसा राखला जातो? "शिबिरांसाठी आम्ही जातो तेव्हा शस्त्रक्रियेसाठीचा खर्च हा अनेक संस्थांकडून वाटून घेतला जातो", डॉ. रागिणी पारेख सांगतात. "महाराष्ट्र शासनाचा आरोग्य विभाग आम्हांला औषधं पुरवतो. शिवाय स्थानिक स्वयंसेवी संस्था, किंवा संघटना, National Association for the Blind (NAB) यांच्याकडूनही बरीच मदत मिळते. शिबिरांमध्ये होणार्‍या खर्चाची तरतूद कशी करायची, ही समस्या अजूनतरी आम्हांला आलेली नाही. जे. जे. रुग्णालयात जी यंत्रसामुग्री आहे, त्यांपैकी फेको इमल्सिफिकेशन शस्त्रक्रियेसाठी लागणारी बरीच यंत्रं आम्हांला देणगीच्या स्वरूपात मिळाली आहेत. इतर काही शस्त्रक्रियांसाठीची यंत्रंही आम्हांला अशीच देणगी म्हणून काही संस्थांनी दिली आहेत. शासनाकडून बरीच मदत अर्थातच मिळते, आणि या मदतीमुळेच आम्ही मोफत उपचार करू शकतो. पण प्रत्येक वस्तूच्या मोफत पुरवठा करणं आरोग्य विभागालाही शक्य नसतं. उदाहरणार्थ, foldable lenses. या लेन्सेस बर्‍याच महाग आहेत, त्यामुळे सध्या शासन आम्हांला त्या मोफत देऊ शकत नाही. मग गेल्या दोन वर्षांपासून लालबागचा राजा सार्वजनिक गणेशोत्सव मंडळानं आम्हांला या लेन्सेस पुरवायला सुरुवात केली आहे. आम्ही कोणाकडूनही आर्थिक मदत स्वीकारत नाही. वस्तूरूपातच देणग्या घेतो. आणि आम्हांला अनेकजण मदत करतातही. आमचा विभाग आज उत्तमरीत्या काम करू शकतो कारण शासनाचा आरोग्य विभाग, स्वयंसेवी संस्था आणि आमच्यांत उत्तम संबंध आहेत, ताळमेळ आहे. शासनाकडून मिळालेला पैसा, शासनाच्या योजना यांचा योग्य वापर आम्ही करतो, आणि म्हणूनच रुग्णांवर मोफत उपचार करणं आम्हांला शक्य होतं. आमच्याकडे फक्त मोतीबिंदूच्या शस्त्रक्रिया होतात हा एक गैरसमज आहे. आम्ही डोळ्याशी संबंधित सर्व शस्त्रक्रिया करतो. तेही अत्याधुनिक उपचारपद्धती वापरून आणि मोफत किंवा अत्यल्प खर्चात. ही यंत्रसामुग्री मिळवण्यासाठी डॉ. लहान्यांनी खूप परिश्रम केले आहेत. सरकारला या यंत्रांचं महत्त्व पटवून देणं खूप कठीण होतं. पण सर ठरवतात ते करून दाखवतात. आज अमेरिका किंवा फ्रान्सच्या मोठ्या दवाखान्यात असतील त्या सर्व सोयी आमच्याकडे आहेत. मधुमेहामुळे येणारं अंधत्वनिवारण किंवा चष्म्याचा नंबर कमी करणं, किंवा retinoplasty, या शस्त्रक्रिया तर आता आम्ही रोजच करतो. खाजगी डॉक्टर या शस्त्रक्रियांचे पन्नास हजार ते एक लाख रुपये घेतात. आम्ही पाच हजारांत ही शस्त्रक्रिया करतो. हे पैसेही आम्ही गरीब रुग्णांकडून घेत नाही. शासनाकडून मिळाले नाहीत तर सर किंवा मी या शस्त्रक्रियांचा खर्च आमच्या पगारांतून करतो. "
वंजारी समाजाचे मूळ
वनजारी समाजाचे मूळ स्थान राजस्थान, पंजाब, हरियाणा येथील प्रदेशात आहे. ११९१ मध्ये पृथ्वीराज चौहान या दिल्लीच्या अधिपतीने मोहम्मद घोरी या आक्रमकाला पराभूत करून सोडून दिले. ११९२ मध्ये ३ लाख घोडेस्वारांसह मोहम्मद घोरी पुन्हा जयचन्द्र राठोड (कनुज) याच्या बोलावण्यावरून परत चालून आला. त्याने पृथ्वीराज चौहान यांना कपटाने युद्धभूमीवर मारले व इंद्रप्रस्थ (दिल्ली) काबीज केले. पृथ्वीराज चौहानांचे सैन्य तीन दळांमध्ये (घट) वाटले गेले. एका दलाने हिमालयाच्या डोंगर द-यांचा आसरा घेतला. यांचा तेथील मूळ रहिवासी यांच्याशी विवाहादि व इतर प्रकारे संबंध झाले. त्यातून वनात (जंगलात) जी संतती झाली ती "वनजारी" होय.
पुर्वाश्रमींच्या क्षत्रिय समाजावर सतत मुसलमानी आक्रमणे झाल्यामुळे राजस्थानातील राजपूत राजे कमजोर होऊन त्यांच्याकडे चाकरी करू लागले. राजपूत राजे व राज्ये दुर्बल झाले, त्यामुळे सैन्यातील नोक-या सोडून (क्षात्रवृत्ती सोडून) उपजीविकेकरिता ११ व्या शतकाच्या अखेरीला अन्नधान्याची वाहतूक आणि व्यापार या क्षेत्रात वनजारी आले. ११ व्या शतकाच्या अखेरीस सुरु केलेला वाहतुकीचा व्यवसाय १९२० पर्यंत चालू होता. स्थलांतराचे एक कारण मुसलमान सुलतान यांचा कडवा धर्माभिमान व धर्मांतरे सक्तीने करणे. दुसरे कारण राजस्थानात सतत पडणारा दुष्काळ, म्हणजेच दीर्घकाळ टिकणारी दुष्काळी परिस्थिती. वनजारी समाज ९०० वर्षे या परिस्थितीचा सामना करीत आहे. "सुलतानी - आस्मानी " हे शब्द त्यावेळी रुढ झाले.
वनजारी या शब्दाचा अर्थ व्यापार करणारा, रानावनातून चालणारा, डोंगर द-यात वावरणारा, रस्ते नव्हते त्यावेळी जंगले तुडवीत धान्य पुरविणारे व्यापारी, पडिक जमिनीशी झगडून मेहनत करून तिचे मूळ स्वरुप बदलणारा असा आहे. परंतु वन + ज+ आरि = वनजारी , वनात जन्मलेल्यांचा शत्रु असाही अर्थ आहे.
लाखो पाळीव जनावरांचे, गोधनांचे, गोवंशाचे पालन करणा-या या समाजात संरक्षण करणे, तसेच क्रूर प्राणी (वाघ, सिंह, लांडगे) आदि जमातींशी शत्रुत्व करणे गरजेचे होते. क्रूर पशु-पक्ष्यांशी शत्रुत्व हा अर्थ बरोबर आहे, असा अभिप्राय भगवान बाबांनी तसेच इरावती कर्वे , मालतीबाई बेडेकर यांनीही दिला आहे.
भारतभर ११९२ पासून ते १८७० पर्यंत ७०० वर्षे लहान-मोठ्या लढाया होत होत्या. सैन्याला धान्य, जीवनावश्यक वस्तू म्हणजे (रसद) वनजारी समाज पुरवत होता. त्यामुळे समाज देशभर पांगलेला होता. रेल्वे व गाडी रस्त्याच्या सोयी होईपर्यंत वनजारी, देशातील एकमेव वाहतूक व्यवसायिक होते. रेल्वे आणि ट्रक आल्यानंतर समाज जवळ - जवळ उध्वस्त झाला. पोट भरण्याचा व्यवसाय अचानक नष्ट झाल्याने माणसे उपाशी मरत. वनजारी समाज आता गावाजवळ, जंगलांच्याजवळ, डोंगरांच्याजवळ व माळराने या ठिकाणी स्थायिक झाला. शेती व्यवसाय, पशु-पालन, दुग्ध व्यवसाय तसेच शेतमजुरी, मोलमजुरी व बांधकामावरील मजुरी अशाप्रकारे कष्ट करून पोट भरणारा वनजारी समाज आहे. काही वनजारी बैलांचा व्यापारही करत होते. आज महाराष्ट्रातील समाज अहमदनगर, बीड, नाशिक, ठाणे जिल्ह्यातील पालघर परिसर येथे केंद्रित झाला आहे.तसेच औरंगाबाद, बुलढाणा, पुणे, सातारा व सांगली या भागातही समाजाची वस्ती आहे.
रेणुका माता
औरंगाबाद शहरापासून २७० कि.मी. अंतरावर असलेल्या माहूर गडावरील यादवांच्या काळातील देवगिरी राजाने बांधलेले (सुमारे ७०० - ८०० वर्षापूर्वी) रेणुका मातेचे जुने मंदिर महाराष्ट्रातील साडेतीन पीठांपैकी एक. रेणुका मातेचा फक्त मुखवटा असलेले ते मंदिर म्हणजे अर्धे पीठ होय. रेणुका मातेला आपली कुलदेवी मानणारा वंजारी समाज संख्येने फार मोठा आहे.
अनेक प्रसारमाध्यमांतून प्रसिद्ध माहितीनुसार रेणुका ही परशुरामाची आई, कब्ज देशाचा राजा रेणू याची कन्या, आणि जमदग्नी ऋषींची पत्नी होय. सहस्त्रार्जुन राजा जमदग्नी ऋषींस भेटीस आला असता, इंद्राने जमदग्नींना भेट दिलेल्या कामधेनू गाईमुळे जमदग्नींना प्राप्त झालेल्या ऐश्वर्याने प्रभावित होऊन कामधेनूचा मोह झाला व बळाचा वापर करून ती प्राप्त करण्याचा प्रयत्न केला. त्यात जमदग्नींचा अंत होऊन रेणुका मातेस २१ ठिकाणी जखमा झाल्या. सदर प्रसंग मुलगा परशुरामास कळल्यानंतर त्याने २१ वेळा सहस्त्रार्जुनाकडून सदर गोष्टीचा बदला घेतला.v
माता रेणुकाच्या आज्ञेप्रमाणे परशुरामांनी आपल्या वडिलांचे अंतिम क्रियाकर्म माहूर येथे केले व स्वतः रेणुका माता सती गेल्या. आई व वडिलांच्या विरहाने परशुरामास अति दुःख झाले. तत्समयी आकाशवाणी झाली की, " रेणुका माता धरणी मातेच्या उदरातून पुन्हा वर येऊ शकेल, परंतु परशुरामाने मागे वळून पाहू नये." पण या अटीचा परशुरामास विसर पडला आणि आईला पाहण्याचा मोह न आवरता आल्याने रेणुका मातेचा चेहरा वर येताच परशुरामाने मागे वळूनम्हणून माहूर गडाच्या मंदिरात आपणांस रेणुका मातेचा फक्त मुखाचा भाग दिसतो.
मल्हारी मार्तंड
मल्हारी मार्तंड हे वंजारी समाजाचे कुलदैवत. मणीचूल पर्वताच्या आसपास राहणा-या ऋषींना "मणि" आणि "मल्ल" ह्या दोन राक्षस भावांनी खूप त्रास दिल्यामुळे शंकराजवळ ऋषींनी ह्यातून सुटका होण्यासाठी विनंती केली असता शंकराने ह्या राक्षसांसी युद्ध केले व त्यात मल्लाचा वध केला. त्यानंतर मणी शंकरास शरण आला, तेंव्हापासून शंकराला मल्लारि (मल्ल + अरि ) म्हणू लागले व नंतर अपभ्रंश होऊन मल्लारिचा " मल्हारी " झाला. हाच तो मल्हारी किंवा खंडोबा.v
मल्हारीची पहिली बायको म्हाळसा व दुसरी बाणाई. जेजुरी गडाला सुमारे तीनशे पंचाऐंशी पाय-या आहेत व ह्या बांधण्याकरिता
नऊ लाख चिरे लागले आहेत.पायथ्यापासून वरपर्यंतच्या वाटेवर सुमारे साडेतीनशे दीपमाळा आहेत, मंदिराच्या आतला गाभारा इ.स. १३८१ च्या सुमारास वीरपाळ वीरमल्ल याने बांधला.पुढील सदर आणि भोवतालचा कोट इ.स.१६३४ च्या सुमारास खटाव येथील राहते बंबाजीने बांधला.v
संदर्भ - मल्हारी मार्तंड, लेखक - शंभूराव रामचंद्र देवळे.
वंजारी संत - भगवान बाबा
भगवानबाबा हे महाराष्ट्रातील वंजारी समाजाचे अग्रगण्य संत. महाराष्ट्रातील वंजारी समाजावर त्यांचा फार मोठा प्रभाव त्यांच्या काळातही होता व आजही आहे.
भगवानबाबांच्या संतत्वात एक करुणामूर्ती दडली होती. एक समाजसुधारक दडला होता. जनहिताचा कळवळा दडला होता. कीर्तनाच्या माध्यमातून समाजावर सुसंस्कार करणारं गुरुकुल दडले होतं. समाजात शिक्षणाचा प्रसार होऊन समाज सुबुद्ध व्हावा अशी कळवळ जपणारा शिक्षणमहर्षी दडला होता. प्रेमळ गुरु नि वत्सल पिताही दडला होता. टीकेचे व निंदेचे प्रहार झेलीत आपलं सेवाव्रत न सोडता ते अखंडपणे चालू ठेवणारा सत्याग्रही दडला होता. सारे कष्ट उपसून खेडोपाडय़ात पायपीट करीत, सर्व स्तरांशी संपर्क त्यांच्याशी त्यांच्या बोलीत ह्यद्यसंवाद साधणारा आदर्श पंथप्रसारक दडला होता. भक्तिमार्ग, कर्ममार्ग नि ज्ञानमार्ग यांचा समन्वय साधण्याची शिकवण देणारा समाजहितैषी दडला होता. आठ-दशकांतील आयुष्याचा प्रत्येक दिवस सार्थकी लावण्याची पराकाष्ठा करणारा लोकशिक्षक नि लोकनेता दडला होता.
भगवानबाबांचा जन्म १८८६ चा, त्यांचं निर्वाण १९६५ साली झालं. उणंपुरं आठ दशकांचं आयुष्य त्यांना लाभलं पण या काळात त्यांनी केवळ वंजारी समाजातच समाज प्रबोधन अश्यात्म प्रबोधन केलं नाही तर ते अन्य समाजातही केलं. ज्ञानेश्वरींचे भाष्यकार बंकरस्वामी यांचे ते शिष्य होते. ते वारकरी संप्रदायाचे होते व कीर्तनाच्या माध्यमातून त्यांनी भक्तिमार्गप्रसाराचं कार्य अद्यावत केलं. जनसामान्यांवर सुसंस्कार करण्याचं जणू व्रतच भगवानबाबांनी घेतलं होतं नि ते अनुकुल-प्रतिकुल परिस्थितीतही अविचल न होता पूर्ण केलं. चमत्कारांवर त्याचाही विश्वास नव्हता नि अंधश्रद्धा नि चुकीच्या/कालबाह्य प्रथा/रुढी यांना त्यांनी निर्भीडपणे विरोध केला त्याची मराठवाडय़ात देवतापुढं बोकडांची हत्या करण्याची रुढी होती, ती त्यांनी स्वतः पुढाकार घेऊन बंद पाडली आणि समाजाला अहिंसावादाची शिकवण दिली. माळ घालणार्‍याला मांसाहार करशील का? असा प्रश्न विचारुन त्याचं नकारात्मक उत्तर आल्यावरच ते त्याला माळ घालीत.
वंजारी समाजात पुरुष रानातील रानडुकरं मारुन त्यांचं मांस खाण्याची प्रथा होती, तिला बाबांनी विरोध केला. त्यांनी तेढ निर्माण झालेल्या चिंचाळा गावात दोन्ही समाजांत समेट घडवून आणला तसंच गोहत्याबंदीची भावना रुजविली. एका गावात दैवताच्या मूर्तीची प्रतिष्ठापना करायची होती, तिथला मिस्त्री मुसलमान असल्यामुळं काही संयोजकांनी त्याला विरोध केला, तो बाबांनी मान्य न करता त्या मुसलमान मिस्त्रीलाच ते काम करु दिले.
वंजारी व लमाण समाजात शिक्षणाचं प्रमाण अत्यल्प होतं. बाबांनी खेडोपाडी हिंडून दोन्ही समाजात शिक्षणाचा प्रसार केला. त्यांनी वंजारी मुलांना शाळेत घातलं. त्या मुली शिकल्या सवरत्या झाल्या व त्यांनी आपले चांगले संसारही थाटले, हे दगडाबाईच्या प्रसंगावरुन आपल्या लक्षात येतं. या दगडाबाईनीच त्यांच्या विषयीची गौरवगीतं व भक्तिगीतं तसेच अभंगही लिहिले. आपला वंजारी वेष घालूनच वारीला पंढरपूरला वारकर्‍यांबरोबर घेण्याविषयीही बाबांनी तिला सांगितलं. 'माझ्या दिंडीत असे वारकरी आहेत, याचा मला अभिमान वाटतो ' असं बाबा म्हणाले. ते वाक्य व तो विचार समाज परिवर्तनाच्या व सामाजिक अभिसरणाच्या दृष्टीनं मोलाचा नाही काय ? याच दगडाबाईचा १९७४ साली महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री ना. वसंतराव नाईक यांनी पुरस्कार देऊन सत्कार केला यामागं बाबांचीच प्रेरणा होती. बाई इंदिरा गांधींना भेटल्या व प्रत्येक तांडय़ाला पाण्याची सोय करा अशी त्यांनी विनंती केल्यावर प्रत्येक तांडय़ावर दोन हापसे बसविले गेले, याचा बीड जिल्ह्यातील भगवानगड हे वंजारी समाजाचं जणू तीर्थक्षेत्रच त्याचं बांधकामबाबांनी पै-पैसा जमवून केलं.